اتوکلاو دستگاهی است که برای استریل کردن وسایل و مواد آزمایشگاهی به کار می­رود. استریل کردن فرایندی است که در آن میکروارگانیسم­ها و عوامل انتقال دهنده آن‌ها از جمله قارچ، باکتری، هاگ یا اسپور و ویروس از سطح اجسام پاکسازی می‌شوند. اتوکلاو این کار را از طریق روش­های فیزیکی، شیمیایی یا با استفاده از بخار اشباع شده انجام می‌دهد.

اتوکلاو چیست؟

اتوکلاو همچنین به نام دستگاه استریل کننده نیز شناخته می‌شود. استریلیزاسیون در واقع، گروهی از فرآیندهایی است که برای انجام خدمات بهداشتی (استریلیزاسیون مواد، محیط کشت و دستگاه­ها) مطابق با شرایط سخت گندزدایی صورت می‌گیرد.

در اینجا لازم است به صورت خلاصه به تفاوت استریل کردن و ضدعفونی کردن اشاره شود. در استریل کردن کلیه میکروارگانیسم­ها از بین رفته و از عدم وجود هر نوع میکروبی اطمینان حاصل می­شود؛ ولی با انجام فرایند ضد‌عفونی  کردن، میکروارگانیسم­ها (مثل هپاتیت) از بین نمی­روند و فقط جسم تمیز می­شود.

ضرورت دستگاه امحاء زباله‌های بیمارستانی

نیاز امروز صنعت پزشکی در زمینه روش‌های سالم امحاء و بی‌خطرسازی زباله­های بیمارستانی، حفاظت از محیط­ زیست و نبود شرایط مناسب جهت دفع این پسماندها که عموماً قابلیت انتقال بیماری را نیز دارند، ضرورت استفاده از دستگاه‌های امحاء زباله از جمله اتوکلاو را در بیمارستآن‌ها بیش از پیش نمایان کرده است.

عملکرد بسیاری از دستگاه­های امحاء زباله­های بیمارستانی بر اساس استریلیزاسیون بر مبنای تزریق بخار و خلأ یا حرارت خشک و به صورت تمام اتوماتیک است. در ایران به ازای هر تخت بیمارستانی نزدیک به سه کیلوگرم زباله تولید می‌شود (روزانه 400 تن زباله) که این رقم چند برابر استاندارد جهانی است. 20 تا 30 درصد زباله­های هر تخت بیمارستانی را پسماندهای عفونی تشکیل می­دهند و بر این اساس این میزان در ایران معادل کل زباله­ها در کشورهای پیشرفته به ازای هر تخت است.

موارد استفاده از اتوکلاو

به طور کلی تمام مواد غیرعفونی و عفونی آلوده شده با عوامل بیولوژیک شامل بقایای نمونه‌های محیط کشت تلقیح شده، پاتوژن‌های رشد کرده، سلول‌های انسانی، حیوانی و گیاهی، مواد آلوده شده به مدفوع انسان یا حیوان، محصولات خونی انسان و حیوان و … می‌توانند اتوکلاو شوند. موادی مثل داروهای سرطان‌زا، رادیو ایزوتوپ‌ها، مواد شیمیایی سمی، مواد شیمیایی قابل تبخیر یا هر ماده خطرناک دیگری که ممکن است در اثر حرارت تبخیر شود و انتشار یابد را نمی­توان اتوکلاو کرد. به طور کلی مواد قابل اشتعال، واکنش پذیر و خورنده، سمی یا مواد رادیو اکتیو نباید اتوکلاو شوند.

روش های استریل کردن :

عموماً به چهار طریق عمل استریل کردن صورت می­گیرد:

1-گرمای خشک: در این روش دما به 140 الی 180 درجه سانتی­گراد می­رسد مانند فور.

2-بخار مرطوب: عمل استریل سازی را با بخار اشباع شده انجام می­دهد مانند اتوکلاو.

3-اتیلن اکساید: این روش با گازهای استریل در دمای 60 الی 70 درجه سانتی­گراد استریل سازی انجام می‌گیرد.

4-پرتو دهی با اشعه گاما: در این روش از خاصیت استرلیزاسیون اشعه X استفاده می­شود.

اصول کار تمامی اتوکلاوها

در ابتدا آب از منبع اصلی به بخار تبدیل می­شود. این تبدیل آب به بخار به دو صورت انجام می­گیرد:

1- آب مستقیماً به داخل چمبر (مخزن دستگاه) ریخته شده و توسط المنتی که دور چمبر پیچیده است گرم شده و در 100 درجه سانتی­گراد به بخار تبدیل می‌شود.

2- آب به داخل مولد بخار رفته و پس از تبدیل شدن به بخار وارد چمبر می­شود.

نوع دوم نسبت به نوع اول به دلیل این که سیستم تولید بخار کاملاً جداگانه است، مزیت دارد.

بعد از تبدیل آب به بخار مرحله افزایش دما یا Heating شروع شده و با بسته شدن محیط توسط شیرهای برقی طبق «قانون گازها» با افزایش دما، فشار نیز بالا می­رود. با رسیدن دما به مقدار تعیین شده و رسیدن فشار به 2/2 یا 1/2 مرحله استریل سازی آغاز می­شود.

در انتهای سیکل یا چرخه استریل، بخار به کندانسور رفته و در اثر «فرایند میعان» به آب تبدیل شده و به مخزن آب مصرفی می­ریزد و بدین ترتیب در انتهای کار مرحله خشک کن یا Drying انجام می­شود. در پایان، مواد و وسایل استریل شده و آماده خروج از دستگاه می‌شوند.

سیکل­های کاری اتوکلاو

معمولاً دمای کاری سیکل استریل 121 تا 134 درجه سانتی­گراد است. در این دما و تحت فشار 2/2 تا 1/2 بار میکروارگانیسم­ها از بین می­روند. برخی از ابزارها، قدرت تحمل دمای 134 درجه را ندارند و برای استریل کردن آن‌ها باید از سیکل 121 درجه استفاده کرد.

تمامی اتوکلاوها در قسمت صفحه نمایش دارای کلیدهایی جهت انتخاب نوع سیکل برحسب دما و نوع بار استریل دارند که قبل از شروع استریل سازی باید آن سیکل را انتخاب کرد. برحسب نوع سیکل انتخاب شده مدت زمان استریل سازی متفاوت خواهد بود.

انواع اتوکلاو

اتوکلاو دیگی

این نوع از اتوکلاوها در بیمارستان و در واحد CSR استفاده می­شوند. اساس کار آن‌ها مشابه سایر اتوکلاوهای معمولی با بخار آب اشباع شده است و حجم­های متفاوتی دارد.

اتوکلاوهای دیگی کاربردهای عمومی دارند ولی به علت حجم بالا و عدم وکیوم کافی نمی­توان برای استریل کردن هر ابزاری از آن‌ها استفاده کرد.

اتوکلاوهای رومیزی

این اتوکلاوها دارای حجم­های 15, 17 و 21 لیتر هستند و از لحاظ نوع مواد و وسایلی که استریل می­کنند، به 3 کلاس S , N و B تقسیم می­شوند:

• کلاس N: در خرید این نوع اتوکلاو باید بسیار دقت کرد. در حالت استاندارد، این اتوکلاو قادر است ابزارآلات جامد بدون پوشش را استریل کند. به این ترتیب با این دستگاه تضمینی برای استریل وسایل پوشش‌دار (مثل پارچه یا کاغذهای پزشکی) و نیز وسایل حفره­دار وجود ندارد.
• کلاس S: وسایلی که در این نوع اتوکلاو می‌­توان استریل کرد، توسط کارخانه سازنده مشخص می‌شود. این اتوکلاو می‌تواند ابزارآلات بدون پوشش جامد یا پوشش­دار جامد، مواد نساجی مثل پارچه، گاز تک­ لایه و وسایل سوراخ­دار مدل Bرا استریل کند. یک اتوکلاو کلاس S می‌تواند با پمپ وکیوم یا بدون آن تجهیز شود و قطعاً دارای سیکل خشک‌­کن است.
• کلاس B: این اتوکلاو تمام انواع ابزار و وسایل پوشش­دار جامد و بدون پوشش، مواد نساجی و ابزار سوراخ­دار مدل B و مدل A را استریل می‌کند. اتوکلاوهای این رده دارای پمپ وکیوم قدرتمندی هستند که می‌تواند تا حدود ۰/۹- بار خلأ ایجاد کند.

اتوکلاو کشویی

این نوع اتوکلاو دارای حجم­های کمتر 2، 5 و نهایتاً 8 لیتری می­باشد و به جای چمبر جهت استریل بارها دارای کاست­های کشویی می­باشند و بارها داخل این کاست­ها قرار می­گیرند. عموماً در چشم­ پزشکی و دندان پزشکی­ها این نوع اتوکلاو مورد استفاده قرار می­گیرد. ساختار این نوع اتوکلاو از اتوکلاوهای رومیزی ساده­تر بوده و فاقد وکیوم می­باشد.

اجزای اصلی اتوکلاوها

1-چمبر: محلی است که وسایل را در داخل آن قرار می­دهند و عمل استریل سازی در آن صورت می­گیرد.

2-شیر برقی: بسته به نوع اتوکلاو تعداد آن‌ها متفاوت است و عمل باز و بسته کردن مجاری و منافذ مختلف دستگاه را در طول مراحل مختلف یک سیکل بر عهده دارند.

3-مولد بخار: در برخی از انواع اتوکلاوها مولد بخار وجود دارد که آب را به بخار تبدیل کرده و به چمبر تزریق می­کند.

4-المنت: در برخی از اتوکلاوها، المنت دور چمبر پیچیده و با ایجاد حرارت باعث تبدیل آب به بخار می­شود.

5-مخزن آب: این مخرن جهت ذخیره آب لازم برای استریل کردن مواد داخل دستگاه اتوکلاو است.

6-کندانسور: به صورت یک میله فلزی و مارپیچ است که بخارات با عبور از آن به مایع تبدیل می‌شوند و به داخل مخزن آب مصرفی می­ریزند.

7-سنسور دما: یک ابزار مکانیکی است که میزان فشار بخار را در محفظه استریلیزاسیون و در محفظه بیرونی نشان می­دهد و مقادیر را جهت کنترل به برد دستگاه ارسال می­کند.

8-برد الکتریکی: کلیه عملیات پردازش و کنترل دستگاه و صدور فرمآن‌ها به شیرهای برقی در این قسمت انجام می­شود.

9-پمپ آب: آب مقطر را از مخزن به چمبر یا مولد بخار پمپ می­کند.

10-شیر اطمینان: برای ایمنی بیشتر سیستم، شیر اطمینان در آن تعبیه شده تا در صورتی که فشار از حد آستانه بالاتر رود، وارد عمل شده و باعث تخلیه بخارها شود.

11-ترموستات ایمنی: برای ایمنی الکتریکی بیشتر سیستم از ترموستات جهت قطع برق کلی سیستم استفاده می­شود.

12-پمپ وکیوم: در برخی از انواع اتوکلاوها وجود پمپ وکیوم وجود دارد و عمل وکیوم و مکش را انجام داده و باعث ایجاد فشار منفی در چمبر می­شود.

13-نگهدارنده سینی: در داخل چمبر  سینی قرار داده می­شوند و ابزار استریل را روی آن می­چینند.

14-فن: در برخی دستگاه­ها جهت خنک کردن سیستم داخلی از فن استفاده می­شود.

15-درب اتوکلاو:  درب دستگاه محفظه استریلیزاسیون را از محیط خارجی جدا می­کند و مجهز به ابزاری است که در زمان بالا رفتن فشار داخل محفظه از باز شدن درب دستگاه جلوگیری کند.

اشکالات رایج در اتوکلاوها

1- پمپ وکیوم صدا می­دهد: دیافراگم پاره شده و باید عوض شود.

2- فشار بالا نمی­رود: این اشکال می‌تواند دلایل مختلفی داشته باشد که به برخی از آن در زیر اشاره شده است.

• یکی از شلنگ­ها پاره شده است و باید تعویض یا تعمیر شود.
• لاستیک دور درب پاره یا کثیف شده است.
• آب کافی به داخل سیستم تزریق نشده است.
• المنت خراب است و باعث افزایش دما و افزایش فشار گاز داخل چمبر نمی­شود.

3- نشان دهنده حداقل و حداکثر سطح آب در مخزن اصلی کار نمی­کند به این معنی که دور الکترودها را جرم گرفته و باید تمیز گردد.

4- در صورت پر کردن بیش از حد مخزن ممکن است عمل استریل سازی صورت نگیرد و دستگاه هشدار دهد.

5- سیستم قفل درب عمل نمی­کند یا درب دستگاه بسته نمی­شود که در این حالت ممکن است میکروسوییچ درب خراب بوده و یا از محل خود جابجا شده و باید دوباره تنظیم شود.

6- آب به داخل چمبر یا مولد بخار ریخته نمی­شودکه نشان می‌دهد که پمپ آب خراب است و باید تعمیر شود.

نکات ایمنی درکار با اتوکلاو

رعایت نکات زیر برای کار با دستگاه الزامی است:

1- برای جلوگیری از مشکلات، مسئولیت به کار انداختن و مراقبت روزمره اتوکلاو بایستی به افراد آموزش دیده محول شود.

2- باید یک برنامه برای جلوگیری از مخاطرات شامل بازرسی منظم محفظه­ها، درب­ها و کنترل آن‌ها وجود داشته باشد.

3- بخار بایستی اشباع شده و عاری از مواد شیمیایی (از قبیل مواد بازدارنده خوردگی) که می­تواند به وسایل استریل شده آسیب برساند، باشد.

4- هنگام کار با اتوکلاو حتماً از دستکش مقاوم به حرارت و عینک محافظ استفاده شود.

5- هرگز هنگام روشن بودن دستگاه اقدام به گذاشتن، خارج نمودن وسایل یا تمیز کردن آن نکنید.

6- هرگز پیچ­های محکم کننده درب را هنگام کار دستگاه شل و سفت نکنید.

7- مواد آلوده و وسایلی که برای استفاده قرار است، استریل شوند به صورت جداگانه و یا با استفاده از دستگاه­های متفاوت اتوکلاو کنید.

8- بهتر است جهت جلوگیری از تشکیل رسوب در دستگاه اتوکلاو از آب مقطر استفاده شود.

9- سطح آب درون دستگاه نباید از انتهای پایین محفظه بخار دیگ بالاتر رود.

10- پیچ­های درب دستگاه را باید محکم بست. برای این منظور باید پیچ­های روبروی هم همزمان بسته شود تا درب دستگاه به طور یکنواخت محکم شده و بخار آب از آن بیرون نیاید.