هماتولوژی شاخه‌ای از علوم پزشکی است که به مطالعه سلول‌‌های خونی، نحوه تولید آن‌‌‌ها، فرایند‌های انعقاد خون و اختلالات خون و مغز استخوان می‌پردازد. یک پزشک متخصص هماتولوژی کار تشخیص و بررسی نمونه‌‌های خونی بیماران را در آزمایشگاه خون‌شناسی بر عهده دارد و علاوه بر این، بخش عمد‌ه‌ای از زمان پزشک متخصص هماتولوژی در ارائه مراقبت‌های مستقیم بالینی به بیماران سپری می‌شود. آزمایش‌‌های خون‌شناسی شامل بررسی سلول‌‌های خون و مغز استخوان هستند که این آزمایش‌‌ها می‌توانند به تشخیص کم خونی، عفونت، هموفیلی، اختلالات لخته شدن خون و لوسمی‌ کمک کنند.

تاریخچه خون‌شناسی

هماتولوژی شاخه‌ای از پزشکی است که مطالعه خون، اندام‌‌های خون ساز و بیماری‌‌های خونی را در بر می‌گیرد. کلمه هِم از زبان یونانی به معنی خون آمده است.
تاریخچه علم خون‌شناسی به مصر باستان و استفاده از ابزار‌های مطالعه خون مربوط می‌شود. موفقیت بزرگ در مطالعه خون در سال ۱۶۴۲ رخ داد که «آنتونی ون لیوونوئک» (Anthony van Leeuwenhoek) میکروسکوپ را اختراع کرد و از این طریق توانست سلول‌های خونی را شناسایی کند. در سال ۱۷۷۰، «ویلیام هویسون» (William Hewson) که به پدر علم هماتولوژی معروف است، ویژگی‌‌های لخته شدن خون را معرفی کرد و دانش خود را در مورد لکوسیت‌‌ها یا گلبول‌‌های سفید با سایر داشمندان به اشتراک گذاشت.

در سال ۱۸۱۸ بود که «جیمز بلوندل» (James Blundell) اولین انتقال خون ثبت شده بین انسان را با موفقیت انجام داد، اما تقریبا بعد از کار جیمز بلوندل، صد سال طول کشید که روین اوتنبرگ (Reuben Ottenberg) توانست انواع گروه‌های خونی را شناسایی کند و پس از آن براساس گروه‌های خونی، انتقال خون بین افراد انجام شد و بر طبق این مطالعات گروه خونی O به عنوان دهنده جهانی شناسایی شد.
پس از درک اهمیت خون‌شناسی، پزشکان برای بررسی وضعیت سلامتی افراد اغلب از آزمایش خون استفاده می‌کنند. در واقع بررسی و آنالیز خون اطلاعاتی را در اختیار پزشکان قرار می‌دهند که به راحتی و با چشم غیرمسلح قابل مشاهده نیستند. وقتی خون نتواند به طور طبیعی عملکرد داشته باشد، بیماری‌‌هایی مانند کم خونی، اختلالات لخته شدن، لوسمی ‌و سایر ناهنجاری‌های خونی ایجاد می‌شوند. مطالعه خون و اختلالات آن را خون‌شناسی می‌نامند.

دانشمندان یا پزشکانی که خون را مطالعه می‌کنند، هماتولوژیست نامیده می‌شوند و آن‌ها به طور خاص به سلامت خون و بیماری‌‌های خونی می‌پردازند. خون از گلبول‌‌های قرمز، گلبول‌‌های سفید و پلاکت‌‌ها تشکیل شده است. ارگان‌ها و بخش‌های مختلف بدن که در تولید و انتفال سلول‌های خونی نقش دارند، شامل رگ‌‌های خونی، مغز استخوان، غدد لنفاوی و طحال هستند. پروتئین‌‌های بدن نیز در خونریزی و لخته شدن خون نقش دارند.
هماتولوژیست‌‌ها، بیماری‌‌هایی مانند کم خونی، لوسمی ‌و لنفوم را مورد شناسایی قرار داده و اقدامات درمانی را در این زمینه آغاز می‌کنند. آن‌ها همچنین از بیماران با ناهنجاری‌‌های لخته شدن خون مراقبت می‌کنند و وظیفه دارند، اطمینان حاصل کنند که انتقال خون در صورت لزوم ایمن و دردسترس است.
هماتولوژیست‌‌ها در آزمایشگاه‌‌ها و همچنین در کنار بیماران در کلینیک‌‌ها و بخش‌‌های مختلف بیمارستانی فعالیت می‌کنند.

چرا هماتولوژی مهم است؟

هماتولوژی شاخه ویژه‌ای در پزشکی به شمار می‌آید که برای تشخیص و مدیریت طیف گسترده‌ای از اختلالات خوش خیم و بدخیم گلبول‌‌های قرمز و سفید، پلاکت‌‌ها و سیستم انعقادی در بزرگسالان و کودکان مورد استفاده قرار می‌گیرد.
متخصصین خون‌شناسی به طور مستقیم از بیماران در بخش بیماری‌های خونی بیمارستان‌ها مراقبت می‌کنند. بیماران آن‌ها ممکن است یک بیماری جدی تهدید کننده زندگی، مانند لوسمی‌، لنفوم‌ یا میلوما داشته باشند که نیاز به شیمی ‌درمانی دارند.

آن‌ها همچنین به پزشکان عمومی ‌در مورد نحوه مراقبت از بیماران خونی کمک می‌کنند. برخی از متخصصان هماتولوژی در بیماری‌‌های موثر بر سیستم انعقادی خون مانند هموفیلی خون متخصص هستند و برخی دیگر در زمینه‌‌های انتقال خون یا اختلالات هموگلوبین مانند بیماری کم خونی داسی شکل تخصص دارند.

نقش متخصص هماتولوژی

متخصصان خون‌شناسی با سایر متخصصان از جمله پزشکان عمومی‌، داروسازان و پرستاران متخصص، همکاری می‌کنند و به آن‌ها در بیمارستان و مراقبت‌‌های اولیه مشاوره می‌دهند.
هماتولوژیست‌‌ها، طیف گسترده‌ای از آزمایشگاه‌‌ها را برای تولید و تفسیر نتایج برای کمک به پزشکان در تشخیص و معالجه بیماری در حالی انجام می‌دهند که اغلب این آزمایش‌ها برای تشخیص بیماری‌ها در زمینه خون و سرطان شناسی کاربرد دارد.
به عنوان مثال، متخصصان خون‌شناسی، آسیب شناسانی هستند که نمونه خون دریافت می‌کنند و آن‌ها را از نظر ناهنجاری‌‌های خونی بررسی می‌کنند. در واقع هماتولوژیست‌ها با بررسی کامل سلول‌های خونی و گاهی بیوپسی از مغز استخوان و ارزیابی آن‌ها به پزشک در تشخیص بیماری‌های خونی و انواع سرطان‌های وابسته به سلول‌های خونی کمک کنند.
هماتولوژیست‌ها همچنین بیماران مبتلا به کم خونی (بیمارانی با گلبول‌های قرمزی پایین‌تر از تعداد طبیعی) را تشخیص داده و درمان می‌کنند.
بعضی از متخصصان خون‌شناسی در مراکز انتقال خون فعالیت می‌کنند و اطمینان حاصل می‌کنند که در صورت نیاز برای انتقال خون، ذخایر کافی خون سالم وجود دارد. یک هماتولوژیست تأیید می‌کنند که خون اهدا شده مناسب برای گروه خونی بیمار است. به عنوان مثال، متخصصان خون‌شناسی در بانک خون و پیوند اعضا برای بررسی صحت انتقال خون، پیوند عضو و دریافت سلول‌‌های بنیادی فعالیت می‌کنند.

آن‌ها همچنین تحقیق در مورد بیماری‌‌هایی مانند سرطان خون را انجام می‌دهند و با شناسایی بیماری‌ها، روش‌های درمانی را برای کمک به بهبود میزان بقای بیماران ارائه می‌دهند.

چه تفاوتی بین یک متخصص خون شناس و یک آسیب شناس خون وجود دارد؟

هماتولوژیست‌ها معمولاً یک متخصص داخلی یا پزشک متخصص کودکان هستند که سال‌ها آموزش در زمینه خون‌شناسی را پشت سر گذاشته‌اند. این متخصص خون‌شناسی به طور کلی بر مراقبت مستقیم بیمار و تشخیص و مدیریت بیماری خون‌شناسی به ویژه سرطان‌‌ها تمرکز دارد.
متخصص آسیب شناسی خونی معمولاً در هر دو زمینه آسیب شناسی آناتومیک و بالینی قادر به فعالیت است و سال‌ها آموزش‌های زیادی در زمینه آسیب شناسی خونی را پشت سر گذاشته است. آسیب شناسی خونی فقط مطالعه بیماری‌های خونی و مغز استخوان را در بر نمی‌گیرد، بلکه این شاخه به مطالعه ارگان‌‌ها و بافت‌‌هایی می‌پردازد که از سلول‌‌های خونی برای انجام عملکرد‌های فیزیولوژیکی خود استفاده می‌کنند. این‌ بخش‌ها شامل غدد لنفاوی، طحال، تیموس و سایر بافت‌های لنفاوی هستند. متخصص آسیب شناسی خونی روی تشخیص شرایط بافت‌‌های خون ساز و غنی از لنفوسیت‌‌ها تمرکز دارد. این بررسی معمولاً با معاینه مستقیم بافت و خون در آزمایشگاه انجام می‌شود.

خون چیست؟

علم هماتولوژی، خون در رابطه با سلامتی و بیماری انسان را مورد مطالعه قرار می‌دهد، خون نقش اساسی در سلامتی انسان دارد، از جمله عملکردهای خون می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
• حمل و انتقال مواد حیاتی مانند اکسیژن و مواد مغذی در بدن
• کمک به کنترل تعادل آب و اسیدیته بدن
• کمک به مبارزه با بیماری

مشکلات خون می‌تواند بر چندین سیستم بدن، مانند سیستم لنفاوی تأثیر بگذارد. سیستم لنفاوی شبکه‌ای از بافت‌‌ها و اندام‌‌هایی است که موجب پاک‌سازی مواد دفعی از بدن می‌شوند.
اختلالات خونی گاهی اوقات ناشی از مشکلات مغز استخوان است. مغز استخوان محلی است که بیشتر سلول‌های خونی بدن را تولید می‌کند.
هدف هماتولوژی این است که چگونگی بروز مشکلات خونی را درک کند و تاثیر آن‌ها بر سلامت فرد و نحوه درمان آن‌ها را مورد بررسی قرار دهد.

هماتولوژیست‌‌ها چه کار می‌کنند؟

هماتولوژیست‌‌ها پزشکانی هستند که در تشخیص و درمان مشکلات خون و ساختار‌های مرتبط با آن، مانند مغز استخوان تخصص دارند.
آزمایش‌های و روش‌هایی که ممکن است یک متخصص خون‌شناسی انجام دهد، شامل موارد زیر است:
• شمارش کامل سلول‌‌های خونی: این آزمایش می‌تواند به تشخیص کم خونی، بیماری‌‌های التهابی و سرطان خون کمک کند. همچنین می‌تواند در بررسی کاهش میزان خون و وجود عفونت نقش داشته باشد.
• شمارش پلاکت‌‌ها: این آزمایش به تشخیص و نظارت بر اختلالات خون و فرایندهای انعقادی خون کمک می‌کند.
• بررسی آنزیم‌های خون: انواع بسیاری از این آزمایش‌‌ها وجود دارند که پزشک برای کمک به تشخیص شرایط قلبی و عروقی از جمله بررسی حمله قلبی از آن‌ها استفاده می‌کند.
• بیوپسی مغز استخوان: این روش می‌تواند به تشخیص و شناسایی کم خونی، ترومبوسیتوپنی که شامل تعداد پلاکت پایین خون است و شناسایی برخی از سرطان‌‌ها کمک ‌کند.
• انتقال خون: فرایندی است که طی آن یک بیمار، خون سالم را مطابق با گروه خونی خود و به صورت داخل وریدی دریافت می‌کند.
یک متخصص هماتولوژي ممکن است یکی از تخصص‌‌های زیر را داشته باشد:

هموگلوبینوپاتی (Hemoglobinopathy)

هموگلوبین پروتئینی است که در گلبول‌های قرمز وجود دارد و اکسیژن را در بدن حمل می‌کند و به سلول‌های بدن می‌رساند. هموگلوبینوپاتی به مطالعه هموگلوبین‌های غیرطبیعی در خون می‌پردازد.
این ناهنجاری‌‌ها ممکن است نشان دهنده بیماری کم خونی سلول داسی شکل، تالاسمی ‌یا اختلالات دیگر خونی باشد. هر کدام از این بیماری‌ها بخشی از عملکرد هموگلوبین را تحت تاثیر قرار می‌دهند.

بدخیمی ‌خون‌شناسی (Hematological malignancy)

این بخش از خون‌شناسی بر تشخیص و درمان سرطان‌‌های خون مانند میلوما تمرکز دارد. سرطان‌‌های خون در سلول‌های سیستم ایمنی یا بافت‌هایی که سلول‌های خونی را تولید می‌کنند، مانند مغز استخوان شروع می‌شوند.

کم خونی (Anemias)

کم خونی‌‌ها شرایطی هستند که منجر به ایجاد سطح پایین هموگلوبین یا گلبول‌‌های قرمز در بدن می‌شوند. ابتلا به کم خونی مانع گردش کافی خون غنی از اکسیژن در بدن می‌شود. در نتیجه، ممکن است فرد احساس خستگی غیرعادی داشته باشد و ضعف عضلانی را تجربه کند.

اختلال انعقاد خون (Coagulopathy)

اختلال انعقاد خون، به بی‌نظمی در خونریزی اشاره دارد. وجود این بی‌نظمی نشان دهنده اختلال در توانایی بدن در تشکیل لخته‌‌های خونی است.

بیماری‌های اختلالات خونی مانند هموفیلی اشکالی از بی‌نظمی در انعقاد خون را نشان می‌دهند. در بیماری هموفیلی، بدن فرد قادر به کنترل خون‌ریزی نیست و در لخته کردن خون با مشکلاتی مواجه است.

ارتباط هماتولوژی با سرطان چیست؟

یکی از واحدهای درسی مهم که متخصصان هماتولوژی آموزش می‌بینند، انکولوژی یا سرطان‌شناسی است. سرطان شناسی به مطالعه، تشخیص و درمان سرطان می‌پردازد. آموزش‌های انکولوژی، متخصصان خون‌شناسی را قادر می‌سازد، طیف وسیعی از بیماری‌‌های مرتبط با خون، از جمله برخی سرطان‌‌ها را درمان کنند.
افرادی که دچار سرطان‌های مرتبط با خون هستند، مانند لوکمیا و میلوما می‌توانند با مراجعه به یک هماتولوژیست و یا سرطان‌شناس درمان خود را آغاز کنند. از سویی دیگر هر کس که به انکولوژيست‌ها مراجعه کند، مبتلا به سرطان نیست، زیرا بسیاری از انکولوژیست‌ها در زمینه اختلالات خونی نیز تخصص دارند.

اختلالات مربوط به خون‌شناسی

اختلالات و بیماری‌های مختلفی که بر خون تأثیر می‌گذارند، در درجه اول ممکن است توسط یک متخصص هماتولوژی مورد بررسی و معالجه قرار گیرند. برخی از این بیماری‌ها شامل موارد زیر هستند:
• کم خونی (Anemia): این بیماری باعث می‌شود که بدن تعداد کمی‌ گلبول قرمز سالم تولید کند و از این رو، اکسیژن کافی در بدن وجود نخواهد داشت.
• کم خونی سلول داسی شکل (Sickle cell disease): در این نوع از کم خونی، شکل گلبول‌‌های قرمز تغییر می‌یابند. کم خونی داسی شکل از جمله اختلالات ژنتیکی است که در آن هموگلوبین به شکل معیوبی تشکیل می‌شود که تمایل دارند به شکل خوشه‌های گلبول‌های قرمز را در کنار قرار گیرند و در این حالت به راحتی از مویرگ‌های بدن نمی‌توانند عبور کنند، به طوری که جریان خون و انتقال اکسیژن در بخش‌هایی از بدن متوقف می‌شود.
• تالاسمی (Thalassemia): بیماری تالاسمی نیز یکی دیگر از بیماری‌های خونی ژنتیکی است که باعث می‌شود، بدن به اندازه کافی هموگلوبین تولید نکند. افراد مبتلا به تالاسمی، هموگلوبین و گلبول‌ها قرمز کمتری نسبت به افراد سالم دارند.

• اختلالات انعقادی خون: این‌ بیماری مانع از لخته شدن و انعقاد خون شده، به طوری که فرد را در معرض خونریزی شدید قرار می‌دهد.
• ترومبوسیتوپنی (Thrombocytopenia): این بیماری به دلیل تعداد کم پلاکت‌های خونی ایجاد می‌شود که خود با اختلال در فرایندهای انعقادی خون همراه است. بیماران مبتلا به ترومبوسیتوپنی ممکن است در اثر خونریزی‌های شدید و کشنده در دستگاه گوارش و مغز خود مواجه شوند.
• مالاریا (Malaria): مالاریا یکی از بیماری‌هایی عفونی است در اثر ورود و فعالیت نوعی انگل در خون به وجود می‌آید. این عفونت می‌تواند گلبول‌‌های قرمز خون را از بین ببرد.
• بیماری فون ویلبراند (Von Willebrand’s disease): این اختلال خونریزی، در افرادی رخ می‌دهد که یک پروتئین خونی به نام فاکتور فون ویلبراند را در خون خود ندارند. بیماری فون ویلبراند از جمله اختلالات خونریزی دهنده ارثی به شمار می‌آید.
• ترومبوز (Thrombosis): ترمبوز در واقع شرایطی است که در آن یک لخته خونی در داخل رگ‌های بدن تشکیل می‌شود که از جریان طبیعی خون جلوگیری می‌کند. زمانی که این لخته در بدن شروع به حرکت کند، آمبولی ایجاد می‌شود.

• انعقاد پذیری بیش از حد (Hypercoagulability): انعقاد بیش از حد خون یا ترومبوفیلیا نشان دهنده تمایل افزایش یافته خون به ایجاد لخته در سراسر بدن است.
• سرطان خون (Blood cancers): سرطان خون در واقع تمام شرایطی را در بر می‌گیرد که موجب می‌شوند، سلول‌های خونی و بخش‌های سازنده و مرتبط با آن‌ها به درستی فعالیت خود را انجام ندهند.

هماتولوژیست‌‌ها چه نوع آزمایش‌‌هایی انجام می‌دهند؟

برای تشخیص یا نظارت بر اختلالات خونی، متخصصان خون‌شناسی اغلب از آزمایش‌های زیر استفاده می‌کنند:

شمارش کامل خون (CBC)

آزمایش شمارش کامل سلول‌های خونی در بردارنده شمارش گلبول‌های قرمز و سفید خون، هموگلوبین (پروتئین خون)، پلاکت‌ها (قطعات سلولی ریزی که برای ایجاد لخته خون در کنار هم قرار می‌گیرند) و «هماتوکریت» (hematocrit) (نسبت سلول‌های خونی به پلاسمای مایع در خون شما) است.

زمان پروترومبین (PT)

این آزمایش مشخص می‌کند که خون بیمار چقد زمان لازم دارد تا لخته شود. کبد انسان پروتئینی به نام «پروترومبین» (prothrombin) تولید می‌کند که به تشکیل لخته کمک می‌کند. اگر در حال مصرف داروی رقیق کننده خون هستید یا پزشک شما مشکوک شود که ممکن است مشکل کبدی داشته باشید، انجام آزمایش PT اغلب برای بررسی وضعیت انعقاد خون کمک کننده است.

زمان نسبی ترومبوپلاستین (PTT)

آزمایش تعیین زمان نسبی ترومبوپلاستین مانند آزمایش پروترومبین، مدت زمان لازم برای لخته شدن خون بیمار را اندازه‌گیری می‌کند. اگر در هر نقطه از بدن مشکل خونریزی وجود داشته باشد، مانند خونریزی بینی، خونریزی‌های سنگین دوره‌های ماهیانه، وجود خون در ادرار یا وجود کبودی‌های متعدد در بدن، پزشک می‌تواند از آزمون PTT استفاده کند تا بفهمد آیا اختلال خونی باعث این مشکل شده است یا خیر.

نسبت نرمال شده بین المللی (INR)

اگر از داروی وارفارین (رقیق کننده خون) استفاده می‌کنید، پزشک ممکن است نتایج آزمایش لخته شدن خون را با نتایج آزمایشگاه‌‌های دیگر مقایسه کند تا مطمئن شود دارو به درستی کار می‌کند و از سالم بودن کبد شما اطمینان حاصل کند. این محاسبه به عنوان یک نسبت نرمال شده بین المللی (INR) شناخته می‌شود.

بیوپسی مغز استخوان

بیوپسی مغز استخوان معمولا زمانی انجام می‌شود که اختلالاتی در فرایندهای خون سازی بیمار ایجاد می‌شود. برای انجام بیوپسی مغز استخوان یک متخصص از یک سوزن کوچک برای گرفتن مقداری از مغز استخوان (یک ماده نرم در مرکز استخوان‌ها) به عنوان نمونه استفاده می‌کند و سپس نمونه تهیه شده زیر میکروسکوپ مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌گیرد.

پزشک شما ممکن است قبل از بیوپسی مغز استخوان از بی‌حسی موضعی برای بی‌حس کردن ناحیه نمونه‌برداری استفاده کند. این آزمایش و نمونه‌برداری نیاز به بیهوشی ندارد، زیرا این روند نسبتاً سریع انجام می‌شود.
روش‌ها و آزمایش‌های دیگری نیز وجود دارد که هماتولوژیست‌ها برای تشخیص و درمان بیماری‌ها از آن‌ها استفاده می‌کنند که این آزمایش‌ها با خون و سلول‌های مغز استخوان در ارتباط هستند.
• درمان به روش آبلاسیون (Ablation): روش‌هایی که با استفاده از گرما، سرما، لیزر یا مواد شیمیایی می‌توان بافت غیرطبیعی را از بین برد.
• انتقال و تعویض خون
• پیوند مغز استخوان و اهدا سلول‌های بنیادی
• درمان سرطان، از جمله شیمی درمانی و درمان‌های بیولوژیکی
• درمان با فاکتور رشد
• ایمونوتراپی
از آنجا که اختلالات خونی می‌توانند تقریباً بر روی هر قسمت از بدن تأثیر بگذارند، معمولاً متخصصان خون‌شناسی با سایر متخصصان پزشکی خصوصاً متخصصان داخلی، آسیب شناسان، رادیولوژیست‌ها و انکولوژیست‌ها همکاری می‌کنند.

منابع: healthline ،hopkinsmedicine، medicalnewstoday، healio، mayoclinic، webmed