هماتوکریت (Hematocrit) درصد گلبول‌های قرمز در کل حجم خون است. گلبول‌های قرمز مهم‌ترین سلول‌های خونی هستند که برای سلامت انسان حیاتی به شمار می‌آيند. این سلول‌ها به عنوان حامل‌های اکسیژن و مواد مغذی در بدن عمل کرده و آن‌ها را به مکان‌های مختلف بدن منتقل می‌کنند. برای عملکرد صحیح سلول‌های بدن، خون باید نسبت مشخصی از گلبول‌های قرمز را داشته باشد.
همان طور که می‌دانید خون از اجزای متفاوتی مانند گلبول‌های قرمز، گلبول‌های سفید و پلاکت‌ها ساخته شده است. تمام این سلول‌ها و ذرات سلولی در مایعی به نام پلاسما شناور هستند.
HCT مخفف عبارت هماتوکریت است. آزمایش HCT بخشی از آزمایش کلی خون (CBC) به شمار می‌آید که در آن درصد حجمی گلبول‌های قرمز (RBC) مشخص می‌شود. هموگلوبین ساختار پروتئینی در گلبول‌های قرمز است که وظیفه حمل و انتقال اکسیژن را بر عهده دارد، از این رو، محاسبه درصد گلبول‌های قرمز خون و این که گلبول‌های قرمز چه درصدی از کل خون را تشکیل میدهند، به نوعی تعیین کننده توانایی خون در اکسیژن رسانی به بافت‌های مختلف بدن است.
تعریف هماتوکریت
هماتوکریت عبارت است از مقدار درصد حجمی که گلبول‌های قرمز پس از سانتریفیوژ لولههای آزمایش خون به خود اختصاص میدهند. در واقع HCT نسبت حجمی گلبول‌های قرمز را به حجم کلی خون به صورت درصد تعیین می‌کند. میزان تعیین شده در آزمایش، مقادیر هموگلوبین و گلبول‌های قرمز موجود در خون را نشان می‌دهد.
چرا باید آزمایش بدهید؟
اغلب پزشک، آزمایش هماتوکریت را به عنوان بخشی از آزمایش روتین خون و برای چکآپ‌های دوره‌ای توصیه می‌کند، از سویی دیگر، آزمایش HCT می‌تواند به پزشک شما در تشخیص بیماریهای خاص خونی کمک کند و همچنین این آزمایش می‌تواند پزشک معالجه را نسبت به میزان واکنش بدن به یک درمان خاص، آگاه سازد. به طور کلی انجام این آزمایش می‌تواند دلایل مختلفی داشته باشد که از جمله آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- کم خونی
- سرطان خون
- کمبود آب بدن
- سوء تغذیه
اگر پزشک شما آزمایش کامل شمارش خون (CBC) را انجام دهد، آزمایش HCT نیز انجام می‌شود. آزمایش‌های دیگر در یک CBC، شمارش هموگلوبین و رتیکولوسیت (گلبول‌های قرمز نابالغ) هستند. پزشک شما برای به دست آوردن اطلاعات در مورد تعداد گلبول‌های قرمز، نتایج کلی آزمایش خون شما را بررسی خواهد کرد.
محدوده میزان طبیعی چقدر است؟
در حالی که آزمایشگاهی که نمونه خون را آزمایش می‌کند، دامنه‌های خاص خود را دارد و این مقادیر در هر آزمایشگاه می‌تواند اندکی با دیگر آزمایشگاه‌ها متفاوت باشد، اما دامنه‌های مورد قبول هماتوکریت به جنس و سن فرد بستگی دارد. دامنه‌های طبیعی HCT به شرح زیر است:
- نوزاد در زمان تولد: ۵۲ درصد
- کودک: ۳۶ درصد
- نوجوان: ۴۰ درصد.
- مردان بالغ: ۴۱ تا ۵۳ درصد
- زنان غیر یائسه: ۳۴ تا ۴۶ درصد
- زنان یائسه ۳۶ تا ۴۸ درصد
- زنان در دوران بارداری: ۳۱ تا ۴۳ درصد
محدوده طبیعی هماتوکریت در افراد زیر ۱۵ سال به صورت جداگانه از افراد بالغ مشخص می‌شود، زیرا میزان هماتوكریت آن‌ها با افزایش سن به سرعت تغییر می‌كند. اگر میزان HCT خارج از محدوده طبیعی و خیلی پایین یا خیلی بالاتر از دامنه نرمال باشد، می‌تواند به عنوان نشانه‌ای از وجود مشکلات متعدد خونی در بدن فرد به شمار آید.
محدوده خطر
اگر میزان هماتوکریت در خون از ۶۰ درصد بالاتر و از ۱۵ درصد پایین‌تر باشد، فرد با مشکلات جدی و تهدید کننده سلامتی روبرو است و باید به سرعت تحت درمان قرار گیرد.
هماتوکریت پایین‌تر از دامنه طبیعی
اگر سطح هماتوکریت خیلی پایین‌تر از میزان طبیعی باشد، یکی از مهم‌ترین دلایل آن وجود کم خونی در بدن فرد است. به طور کلی سطح هماتوکریت پایین ممکن است، دلایل مختلفی نظیر موارد زیر را داشته باشد:
- بیماریهای مغز استخوان: بیماریهای مرتبط با مغز استخوان مانند کم خونی آپلاستیک، سرطان مغز استخوان، مولتیپل میلوما موجب کاهش گلبول‌های قرمز خون و در نهایت کاهش درصد HCT می‌شوند.
- بیماری التهابی مزمن: بیماریهای التهابی نظیر لوپوس و آرتریت روماتوئید با تاثیر بر مغز استخوان عملکرد طبیعی آن را مختل کرده و در نتیجه میزان گلبول‌های قرمز را کاهش میدهند.
- کمبود مواد مغذی در رژیم غذایی: کمبود برخی از مواد مغذی مانند آهن، فولات یا ویتامین B12 در رژیم غذایی با کاهش عملکرد خون‌سازی مغز استخوان همراه است که در نهایت منجر به کاهش میزان گلبول‌های قرمز و هماتوکریت خون می‌شود.
- بزرگ شدن طحال: طحال عضوی است که خون را تصفیه کرده و گلبول‌های قرمز را ذخیره می‌کند. زمانی که در اثر بروز برخی از عفونت‌ها، سیروز کبدی و سرطان‌های خون، طحال بزرگ می‌شود، این بخش دیگر قادر به انجام عملکرد صحیح خود نیست و همین امر موجب کم خونی و کاهش هماتوکریت می‌شود.
- خونریزی داخلی: خونریزی در اندام‌های داخلی مانند دستگاه گوارش از شایع‌ترین دلایل کاهش میزان هماتوکریت است.
- کم خونی همولیتیک: در اثر تخریب گلبول‌های قرمز کم خونی همولیتیک ایجاد می‌شود و از جمله دلایل آن می‌توان به مصرف برخی از دارو‌ها و وجود برخی از بیماریهای عفونی و اختلالات خود ایمنی اشاره کرد.
- نارسایی کلیه: کلیه‌ها محل تولید هورمون اریتروپویتین هستند که تحریک کننده تولید گلبول‌های قرمز به شمار می‌آید. به همین دلیل از عوارض ناشی از نارسایی‌های کلیوی کم خونی است که موجب کاهش بیش از حد هماتوکریت در خون می‌شود.
- سرطان خون: سرطان خون یا لوکمیا گروهی از سرطان‌ها را در بر می‌گیرد که در آن مغز استخوان دچار آسیب شده و به صورت غیرطبیعی گلبول‌های سفید زیادی تولید می‌کند. در این شرایط هماتوکریت و درصد گلبول‌های قرمز خون کاهش می‌یابد.
- لنفوم: این بیماری موجب ایجاد تومورهای سلول‌های خونی از جمله لنفوسیت می‌شود. در این حالت مقدار گلبول‌های سفید خون افزایش یافته و در نتیجه هماتوکریت کاهش می‌یابد.
- کم خونی سلول داسی شکل: در این بیماری گلبول‌های قرمز شکل و عملکرد طبیعی خود را از دست میدهند و توانایی حمل اکسیژن را ندارند و به دلیل شکل غیرطبیعی خود در رگ‌ها به دام افتاده و تخریب می‌شوند؛ همین امر موجب کاهش میزان گلبول‌های قرمز و در نتیجه کاهش میزان هماتوکریت می‌شود.
- آرتروز: یکی از دلایل احتمالی بروز آتروز در بدن، کاهش هماتوکریت از میزان طبیعی است.
- افسردگی: هماتوکریت پایین‌تر از حد طبیعی می‌تواند به عنوان یکی از نشانه‌های افسردگی و اختلال اضطرابی در نظر گرفته شود. به طور کلی افسردگی پاسخ‌های التهابی در بدن را افزایش می‌دهد و همین امر موجب کاهش میزان هماتوکریت در بدن شود.
- فیبرومیالژی: این بیماری موجب التهاب و درد گسترده در بدن می‌شود که این التهابات بر روی تولید گلبول‌های قرمز تاثیر می‌گذارند و موجب کاهش بیش از حد هماتوکریت در خون می‌شوند.
- پرکاری تیروئید: پرکاری تیروئید اغلب با کم خونی همراه است که همین امر موجب کاهش هماتوکریت در خون می‌شود.
در دروان بارداری با اینکه میزان خون سازی افزایش می‌یابد، اما حجم مایعات بدن و پلاسما نیز زیاد می‌شود و در این حالت درصد حجمی گلبول‌های قرمز کاهش یافته و در این حالت میزان هماتوکریت نیز کاهش می‌یابد.
علائم کاهش هماتوکریت
همان طور که در بالا اشاره شد، عوامل زیادی موجب کاهش میزان هماتوکریت در بدن می‌شوند، هر کدام از آن‌ها ممکن است علائم اولیه‌ای را در بدن بروز دهند که پزشک با مشاهده این علائم انجام آزمایش هماتوکریت را پیشنهاد می‌کند. از جمله این علائم می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- تنگی نفس
- ضعف یا خستگی
- سردرد
- سرگیجه
- دست و پاهای سرد
- پوست رنگ پریده
- درد قفسه سینه
- علاقه به خوردن مواد غیرخوراکی
هماتوکریت بالاتر از دامنه طبیعی
مقادیر بالاتر از حد طبیعی هماتوکریت نشان از غلظت بالای گلبول‌های قرمز و به اصطلاح پرخونی یا پلی سیتمی دارد، اگر مقدار هماتوکریت در آزمایش خون بالاتر از ۵۴ درصد در مردان و بالاتر از ۴۶ درصد در زنان باشد، هماتوکریت بیش از حد نرمال را نشان میدهند که از جمله دلایل این غلظت خون می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- بیماری قلبی مادرزادی: یکی از علائم بیماریهای قلبی مادرزادی و ارثی وجود هماتوکریت و اوره بالا است؛ به طوری که با اندازه‌گیری این دو پارامتر در خون می‌توان خطر ابتلا به بیماریهای قلبی را در برخی مواقع پیش بینی کرد.
- کمبود آب بدن: همان طور که می‌دانید بخش زیادی از پلاسمای خون را آب را تشکیل می‌دهد، به همین دلیل با کاهش میزان آب بدن، میزان آب در پلاسما نیز کاهش یافته و درصد حجمی گلبول‌های قرمز خون یا به عبارتی دیگر هماتوکریت افزایش می‌یابد.
- تومور کلیه: وجود تومورهای کلیوی با افزایش تولید هورمون اریتروپویتین که تحریک کننده خون سازی در مغز استخوان است، موجب افزایش گلبول‌های قرمز خون و در نتیجه بالا رفتن هماتوکریت می‌شوند.
- بیماریهای ریه: ابتلا به بیماریهای ریوی موجب کاهش اکسیژن رسانی به بافت‌های مختلف بدن شده و در نتیجه تولید اریتروپویتین در کلیه‌ها افزایش می‌یابد که افزایش‌خون سازی و هماتوکریت را به همراه دارد.
- پلی سیتمی‌ورا: این بیماری نوعی بیماری ژنتیکی است که در آن خون سازی در مغز استخوان افزایش می‌یابد. به این ترتیب درصد گلبول‌های قرمز و هماتوکریت افزایش پیدا می‌کند. از جمله علائم این بیماری می‌توان به تنگی نفس، سردرد، خارش‌های پوستی، تعریق بیش از حد و خستگی اشاره کرد.
فشار خون بالا: یکی از عوارض احتمالی افزایش فشار خون در افراد، هماتوکریت بالا است، به طوری که پزشکان می‌توانند با استفاده از نتایج هماتوکریت بالا از آزمایش‌های خون، خطر ابتلا به فشار خون بالا را در بیماران تشخیص دهند.
دیابت نوع ۲ یا مقاومت به انسولین: با توجه به تحقیقات صورت گرفته در مبتلایان به بیماری دیابت، مشخص شده است که افزایش هماتوکریت می‌تواند از علائم اولیه ابتلا به دیابت و مقاومت به انسولین باشد.
سندرم متابولیک: افراد مبتلا به انواع اختلالات سندرم متابولیک مانند چاقی و چربی بالا، میزان بالایی از هماتوکریت را در آزمایش‌های خون نشان میدهند.
افرادی که در مناطق مرتفع زندگی می‌کنند، هماتوکریت آن‌ها به طور طبیعی افزایش یافته و در محدوده ۵۶ تا ۶۱ درصد در زنان و مردان قرار می‌گیرد. دلیل افزایش هماتوکریت در این افراد کاهش غلظت اکسیژن در ارتفاعات است.
علائم افزایش هماتوکریت
تجربه علائم خاص ممکن است نشانگر این باشد که شما به یک آزمایش هماتوکریت احتیاج دارید و هماتوکریت شما زیاد است. اگر هر یک از علائم زیر را دارید ، باید با پزشک خود مشورت کنید که آیا انجام آزمایش هماتوکریت برای شما ضروری است یا خیر:
- خستگی و ضعف عمومی
- تنگی نفس
- خونریزی لثه
- کاهش وزن بی‌دلیل
- تعریق
- سرگیجه
- درد مفاصل
- خارش
- سردرد
آزمایش هماتوکریت چگونه انجام می‌شود؟
هماتوکریت درصدی از حجم کل خون محسوب می‌شود که شامل گلبول‌های قرمز و هموگلوبین است. با محاسبه نسبت رسوب قرمز رنگ خون به ارتفاع کل خون در لولههای آزمایش، درصد هماتوکریت تعیین می‌شود.
نمونه خون برای آزمایش هماتوکریت اگر به عنوان بخشی از آزمایش کامل خون باشد، توسط یک تکنسین آزمایشگاه خون را از یک رگ، به طور معمول از قسمت داخلی آرنج یا از پشت دست گرفته می‌شود. اما زمانی که هماتوکریت به صورت یک آزمایش مجزا انجام می‌شود، لولههای موئین برای آزمایش مورد استفاده قرار می‌گیرند.
وسایل مورد نیاز برای انجام آزمایش هماتوکریت
- دستگاه سانتریفیوژ میکروهماتوکریت
- لولههای موئين
- لانست
- پنبه
- الکل
- خط‌کش مخصوص هماتوکریت
روش تهیه نمونه خون
برای این کار ابتدا انگشت یا محلی که خون از آن گرفته می‌شود را با الکل ضدعفونی می‌کنند. با استفاده از لانست در انگشت یک سوراخ کوچک ایجاد می‌کنند و سپس لوله موئين را در محل سوراخ ایجاد شده قرار میدهند تا دو سوم آن از خون پر شود. سر لوله موئین را با استفاده از خمیر مخصوصی مسدود می‌کنند.
سانتریفیوژ هماتوکریت
سانتریفیوژ هماتوکریت نوعی از سانتریفیوژ است که در آزمایشگاه‌های خون شناسی وجود دارد و تنها برای انجام تست هماتوکریت از آن استفاده می‌شود. در این دستگاه جایگاه‌هایی (شیار) در روتر وجود دارد که لولههای موئین در آن قرار داده می‌شوند. لولههای موئين در دستگاه طوری قرار می‌گیرد که انتهای بسته شده لوله به سمت محیط و سر باز لوله به طرف داخل دستگاه قرار گرفته است. در این حالت، در زمان چرخش سانتریفیوژ، نیروی گریز از مرکز دستگاه باعث ته نشینی سلول‌های خونی می‌شود. برای جلوگیری از شکسته شدن لولههای موئین در دستگاه، باید در چینش لوله‌ها تعادل را در نظر گرفت.
برای ته نشینی سلول‌های خونی معمولا سرعت چرخش سانتریفیوژ ۱۰۰۰ دور در دقیقه تنظیم می‌شود و مدت زمان چرخش دستگاه اغلب ۵ دقیقه است.
نتیجه سانتریفیوژ لولههای موئین به صورت زیر قابل مشاهده است:
- گلبول‌های قرمز متراکم
- لایه نازک سفید رنگ که به آن بافی کت می‌گویند و در بردارنده گلبول‌های سفید و پلاکت‌ها است.
- بخش مایع و زرد رنگی که از پلاسما تشکیل شده است.
تعیین درصد هماتوکریت
پس از سانتریفیوژ، لوله موئین را با استفاده از خط کش مخصوص هماتوکریت اندازه‌گیری می‌کنند. برای تعیین دقیق میزان رسوب گلبول‌های قرمز، نقطه صفر خط کش در محلی بین انتهای خمیر و شروع خون در انتهای بسته لوله موئین قرار داده می‌شود، در این حالت نقطه ۱۰۰ خط کش باید در انتهای محل قرارگیری پلاسما باشد. عددی که طول رسوب گلبول‌های قرمز را نشان می‌دهد، تعیین کنند هماتوکریت است. شایان ذکر است که برای خواندن میزان دقیق از روی خط کش باید دیدی از بالا با زاویه ۹۰ درجه به خط‌کش داشت.
اگر میزان خونی که از فرد در لوله موئین گرفته می‌شود، به قدری نباشد که بتوان از صفر تا صد خط کش مخصوص هماتوکریت استفاده کرد، باید از روشی دیگر با محاسبه طول رسوب گلبول قرمز و تقسیم آن به ارتفاع کل نمونه و ضرب حاصل تقسیم آن دو در ۱۰۰، هماتوکریت را محاسبه کرد.
انواع لولههای موئین هماتوکریت
برای انجام تست هماتوکریت اغلب از دو نوع لوله موئین می‌توان استفاده کرد:
- لوله موئین فاقد ضدانعقاد: این لوله‌ها با حلقه‌های آبی در یکی از دو انتها لوله مشخص می‌شوند. در هنگام استفاده از این لوله‌ها در زمان نمونه‌گیری باید از ماده ضدانعقاد EDTA استفاده کرد.
- لوله موئین هپارینه: این نوع از لولههای موئین با حلقه قرمز مشخص شده و درون آن‌ها به ماده ضدانعقاد هپارین آغشته است.
ارزیابی
در آزمایشگاه، هماتوکریت شما با استفاده از سانتریفیوژ ارزیابی می‌شود. همان‌طور که می‌دانید، سانتریفیوژ دستگاهی است که با سرعت بالایی می‌چرخد تا باعث جدا شدن محتویات خون شود. یک متخصص آزمایشگاه برای جلوگیری از لخته شدن خون، یک ضد انعقاد خاص به آن اضافه می‌کند.
هنگامی که لوله آزمایش از سانتریفیوژ خارج شد، به سه قسمت تقسیم می‌شود:
- سلول‌های قرمز خون
- پادبند (بافی کت)
- پلاسما یا مایعات موجود در خون شما
هر یک از اجزاء در قسمت مجزایی از لوله مستقر می‌شوند، گلبول‌های قرمز خون به انتهای لوله منتقل می‌شود. گلبول‌های قرمز خون با استفاده از خط کش مخصوص مورد ارزیابی قرار می‌گیرند که تعیین می‌کند، چه میزان از خون شما را گلبول‌های قرمز تشکیل میدهند.
اگر سطح هماتوکریت من خیلی زیاد یا کم باشد چه می‌شود؟
سطح HCT بالا و پایین می‌تواند نشان دهنده موارد زیر باشد:
قبل از انجام آزمایش، به پزشک اطلاع دهید که آیا اخیراً انتقال خون داشته اید یا باردار هستید. بارداری به دلیل افزایش مایعات در بدن می‌تواند سطح هماتوکریت شما را کاهش دهد. انتقال خون اخیر نیز می‌تواند نتایج شما را تحت تأثیر قرار دهد. اگر در ارتفاعات زندگی می‌کنید، به دلیل کاهش مقدار اکسیژن موجود در هوا، میزان HCT شما بیشتر می‌شود.
پزشک شما احتمالاً نتایج آزمایش HCT شما را با سایر قسمت‌های تست CBC و علائم کلی شما قبل از تشخیص مقایسه خواهد کرد.
صحت نتایج آزمون
تعدادی از عوامل می توانند بر نتیجه آزمایش هماتوکریت تأثیر بگذارد و نتایج نادرست یا گمراه کننده‌ای را به همراه داشته باشند، از جمله:
- زندگی در ارتفاعات زیاد
- بارداری
- از دست دادن مقادیر زیادی خون
- انتقال خون اخیر
- کم آبی شدید
پزشک در هنگام تفسیر نتایج آزمایش خون شما عوامل پیچیده‌ای را در نظر خواهد گرفت. در صورت ارائه اطلاعات ضد و نقیض، پزشک ممکن است، بخواهد آزمایش HCT را تکرار کند و آزمایش خون مجدد انجام دهد.
منابع: labtestsonline، medicinenet، britannica
